“Хүн байгаль”
Алтан дэлхийн алаг цэцэгсээр хүрээлүүлж
Ачит аав, ээжийнхээ энхрий үр нь болон мэндэлж
Эрдэнэт хүний төрлийг олсон азтай хүмүүн таньд
Энэ өдрийн мэндийг хүргээд эх дэлхий байгаль орчноо
хамгаалан
Эрүүл саруул, зөв аж төрөхийг уриалж энэхүү илтгэлээ
бичлээ
Байгаль гэдэг нь хүмүүс, амьтан, уул нуруу, гол мөрөн,
ургамал гэх мэт хүний бүтээгээгүй зүйлсийг тодорхойлсон ойлголтыг хэлнэ.
Байгаль бол амьтай амьгүй биесийн сууц бөгөөд байгаль гэдэг зүйл хүний оюун
санааг өвөрмөц шинжээрээ удирдаж чаддаг. Дэлхий дээр хамгийн анхны байгаль
хамгаалах, Дархан цаазат газартай холбоотой заалтыг Чингис хаан “Их Засаг”
хуулиндаа тусгасан гавьяатай юм. Уг хуулиндаа их эзэн улирал тутам сэлгэн
нүүдэллэх журмыг тодорхой зааж, бэлчээрийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах, их ав
хомрогыг хаврын улиралд хийхгүй байх тухай заажээ. Мөн дундад зууны үеийн “Халх
Журам” хуулинд газар тариалангийн газрыг малын бэлчээрийн газраас зааглах, гол
усыг хамгаалах, гал түймрээс сэргийлэх, ургамал амьтны төрөл зүйл, ой болон тал
хээрийн бүсийн аюулгүй байдал зэрэг өргөн хүрээг хамарч, уул овоо тахих ёсыг анх удаа төрийн бодлогын хэмжээнд
авч үзсэн байдаг. Монголчуудын ертөнцийг үзэх үзэлд бидний орчин тойрныг сав
хийгээд, шимийн ертөнц хэмээн нэрлэдэг. “Сав Ертөнц” гэдэг нь хүн биднийг агуулж,
тэтгэж тэжээж байдаг газар дэлхий, сансар огторгуй, тэдгээрийн бүрдэл байдаг
бол “Шимийн Ертөнц” гэдэг нь хүн түүнчлэн амьд амьтан бүгдийг хэлнэ. Хүн бол
байгалийн амьтан, түүний зэрэгцээ нийгэмшиж оршдог амьтан. Өнөөгийн дэлхий
ертөнцөд маань хүн хүнтэйгээ, хүн нийгэмтэйгээ, хүн байгальтай, хүн бусад ан
амьтан, ус ургамал, хөрс шороотой эелдэг харьцаж, зохицон амьдрах нь юунаас ч
эрхэм чухал болжээ. Тийм ч учраас, Монголчуудын байгаль дэлхийгээ шүтэн биширч,
дээдлэн хүндэлж, тахин тайж, хайрлан хамгаалж ирсэн уламжлалт ёс заншлын соёлын
өв хэмээн үзэж, сурч судалж, дагаж мөрдөж, үе дамжуулан эзэмшүүлэх ёстой эрхэм
нандин зүйл мөнөөс мөн билээ. Монголчуудын байгальтай харилцаж ирсэн түүх
үнэхээр соёлт харилцаа байсан. Гэсэн ч хүмүүс байгалиас айн эмээж, хүндэтгэн
дээдэлж, тахин шүтэж, аргадан гуйж ирсэн эерэг дүр зураг байх ба бас хувьсган
өөрчилж, эвдэн сүйтгэж, эрүүл биеийг согогтой болгосон гунигт түүх ч цөөнгүй.
Хамгийн тод жишээ гэвэл дэлхий нийтийг аалзны тор мэт бүрхэж байгаа дэлхийн
дулаарлын аюул юм. Хойд туйлын мөсөн бүрхэвч нь нарны гэрлийн 80%-ийг буцаан
ойлгосноор хүйтэн агаарыг хадгалдаг. Гэтэл өмнөд болон хойд туйлын мөс
1958-1997 оны хооронд 40% нимгэрч одоог хүртэл санаанд оромгүй асар хурдтай
хайлж байна. Энэ эрчээрээ хайлвал хойд туйлын хайлалтаас мөсөн дотор агуулагдаж
байдаг 500 тэрбум тонны хэмжээтэй метан хийнүүд ялгарч хүн төрөлхтөнд асар их
гай гамшгийг авчрана гэж эрдэмтэд дүгнэсэн. Мөн нарны гэрлийн дулаан тэр
чигээрээ далай болон газрын гадаргад шингэж далайн дулааны хэм нэмэгдсээр далай
доторхи бүхий л амьд биетүүд устан мөхөх магадлалтай байна. Үүгээр ч зогсохгүй
одоо ч устаж эхлээд байгаа Калифорниагаас эхлээд Номхон далай, Филиппин зэрэг
газруудад далайн гахай болон халимны төрөл зүйлүүд сүргээрээ эх газар луу гарч
ирж үхэж байгаа явдал харуулна. Бид байгаль эхээ хилэгнүүлсэн буруу үйл
ажиллагааг ихээр хийдэг болсон. Бидний энэ их өвтгөлийн хариуг байгаль эх маань
бидэнд иймэрхүү шинж илрэлээр дохио өгөөд сануулаад байгаа ч бид эх дэлхийгээ
уйлуулсан хэвээр л байна. Зүгээр нэг бороон дусал ч биш дэлхий маань 2007 онд
Аргентинд бүр аалзаар уйлсан эмгэнэлт явдал бий. Энэ явдалд хүмүүс бид л буруутай. Бид агаар мандалд
цацагдаж буй хүлэмжийн хийг 2100 оноос зогсоож чадах боловч дэлхийн дулаарал
дор хаяж 1000 жил үргэлжлэх бөгөөд үүний улмаас 3000 он гэхэд Антарктидийн
баруун хэсгийн мөс хайлж дуусна гэж Канадын Калгари их сургуулийн эрдэмтэд
мэдээллэжээ. Гэхдээ та өөртөө санаа зовохгүй байж болно, 3000 он хүртэл ямар ч
хүн наслахгүй нь мэдээж шүү дээ. Гэвч таний үр хойч ирээдүйн хүүхэд залуус
маань эмгэнэлтэй байдалд орох болно. Дараа төрөл, хойд нас гэх мэт зүйлс
үнэхээр л үнэн бол таний дараа төрөл ч бас аюулын ирмэгт тулна гэсэн үг. Үүнээс
үзэхэд хүмүүс бидний буруутай үйл ажиллагаанаас болж хөөрхий дэлхий ээж маань
зуу зуун жил дулаарлын аюултай өргөс мэт нухлагдсан хэвээр байх нь асар
гунигтай. Харин Монголчуудын хувьд Төв Азид өнө эртнээс нутаглаж ирсэн
нүүдэлчин Монголчуудын амьдралын гол хэрэгсэл нь бэлчээрийн мал аж ахуй байсан
бөгөөд түүний хажуугаар ан гөрөө хийх нь амьдралын гол хэрэгцээний нэг болсоор
ирсэн. Дундад зууны үе, тухайлбал Чингис хааны үед ав хомрого1 хийх
нь цэргийн сургуулийн нэгэн хэсэг байжээ. Нийтээр хомроголон авлах тэр ёс нь
бас нарийн дэг журам, цээрлэл, зан үйлтэй байсан юм. Газар нутаг, ургамал, ус,
ан амьтан, мал сүргээ хайрлан хамгаалж, үржүүлэн өсгөж, зохистойгоор ашиглаж
ирсэн Монголчуудын “Нүүдлийн Соёл” иргэншлийн өвөрмөц уламжлалт зан заншил нь
дэлхийн бусад оронд аль 1 талаараа сургамж, туршлага болж болох юм. “Мал сүрэг
бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаалалтанд байна” гэж Монгол улсын
үндсэн хуулинд заасан байдаг. Үнэхээр хэл, хил, мал 3тайгаа байхад Монгол баян
гэдэг шүү дээ. Энэ бүхнээс үзвэл хүн төрөлхтөний түүх нь байгальд хандсан
харилцааны түүх юм. Байгаль үгүй байсан бол хүн төрөлхтөн ч мөн адил үгүй байх
байсан. Энэ мэтээр эргэцүүлэн ухаарвал, хүний буй болох, оршин тогтнох, улмаар
хөгжин хувьсахын язгуур үндэс нь эх байгаль билээ. Харин хүний аминч үзэл,
буруутай үйл үйлдлээс байгалийн тэнцвэрт харьцаа алдагдаж, байгалийн дасан
зохицох заяагдмал чадамжаас нь хэтэрсэн өнөө үед хэн хүнгүй хөгшин залуугүй
үүнийг мэдэж байгаа боловч хэлэхээс цаашгүй байгаа нь тун харамсалтай юм.
Өнөөдөр байгаль орчин ой модоо битгий устгаач гэж хуулиа хичнээн чангалаад, мод
тарих өдөр тусгайлан гаргаад ч хүссэн үр дүн гарахгүй хэвээрээ л байна. Зарим
улсуудад хүүхдийг багаас нь тоглоом наадгайгаар нь байгальтай харьцуулж,
хүмүүжүүлдэг болсон. Бид оюуны болон соёлын ядууралд орсноос болоод бие биедээ
тусалж биш, бие биендээ саад болж, хийсэн сайхан ажил бүр нь эцэстээ буруудах
гээд байдаг болчихон. Үүнийгээ мэдсээр байж засахгүй явна гэдэг өөрийгөө, улс
үндэстнээ хорлож байгаа хэрэг биш үү. Орчин үед хүний сэтгэлд ассан хар санаа
атхаг шуналын гал л үнэн хэрэгтээ дэлхийг дулаарлын аюулд оруулж байна.
Тодотгож хэлбэл, дэлхий дээр 700 сая хүн амьдарч байгаа 3,2 тэрбум га газрыг
цөлжилтийн аюул нөмрөөд байна. Цөлжилт гэдэг нь ургамлаар бүрхэгдсэн газар
үржил шимгүй болон хувирах үзэгдлийг хэлдэг. Үүнтэй дэлхий нийтээрээ тэмцдэг
ганц өдөр нь жил бүрийн 6 сарын 17 өдөр. Манай улсын нийт нутаг дэвсгэрийн 95%
нь цөлжилтөнд нэрвэгдээд байгаа. Говийн Их Дархан Цаазат газрын А хэсэгт
байршдаг нь тогтоогдсон дэлхийд өөр хаана ч байхгүй зөвхөн Монголын говьд цөөн
тоотой оршдог нэн ховор амьтан мазаалай баавгайн үр удам тасрах аюулын ирмэгт
тулаад байна. Учир нь Алтайн өвөр говийн 16000 ам дөрвөлжин километр нутагт 20
гаруйхан л мазаалай идээшдэг. Тэдний амьдралыг сөнөөгч хүчин зүйлс нь нөгөө л
нэг бидний бий болгодог цөлжилт, усны хомсдол бөгөөд даамжраад хармагийн бутыг
хайр найргүй устгаж байгаа нь цөөн тэднийг идэш тэжээлийн хомсдолд оруулж улам
л цөөлж байгаа. Энэ төрлөөр Монгол улс зэрлэг амьтан ба ургамлын аймгийн
ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах тухай конвенцид “1996 оны 4
сарын 4 өдрөөс 131 дахь гишүүн болон нэгдсэн ч үр дүнгүй л байна”3.
Хулгайн анчид, хулгайн мод бэлтгэгчид мөнгөний төлөө ирээдүйгээ гаргуунд нь
гаргаж байгаа нь нууц биш юм.
3000 жилийн тэртээгээс Монголчууд бид уул нь уламжлалт ёс
заншил, амьдралын хэв маяг, газар нутгийн эрс тэс уур амьсгалдаа тохирсон
нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн байгальд ээлтэй ард түмэн байжээ. Аль ч нийгмийн
үед байгаль хамгаалах үйл явц 2 хэлбэрээр зохицуулагдаж ирсэн байна. 1 нь
тухайн төр засгаас гаргасан бичмэл хууль цааз юм. Нөгөө нь олон үеийн турш хүн
байгалийн хооронд зан заншил, шашин шүтлэг, уламжлалт соёлын харьцаагаар
зохицуулагдаж ирсэн зан үйл, ёс горим юм. Байгаль хамгаалах хууль дүрмийг
баримтлах ёстой хувь хүн бүр эх нутгаа хайрлах сэтгэлтэй, эцэг өвгөдөөс
уламжилсан дэвшилтэт ёс заншлыг чанд сахидаг байвал эх нутгаа эвдэрч сүйрэх
аюулаас ямар 1 хэмжээгээр аварч чадах билээ. Гэвч өнөө үед аль 1 улсын байгаль
орчныг хамгаална гэдэг хөрш зэргэлдээ орон, тэр ч байтугай дэлхийн хүн
төрөлхтөний зөв буруу үйлдлээс ихээхэн шалтгаалах болжээ. Хүн төрөлхтөн дэлхий
хэмээх ганц ээжийнхээ ач буянаар амьдардаг. Нэгэн үе ээж болсон газар дэлхийгээ
даанч алсын бодлогогүй сүйрүүлсний сөрөг үр дагаврыг өнөөдөр дэлхийн улс түмэн
ямар нэг хэмжээгээр эдэлж байна. Энэхүү зөрчлийг дэлхийн улс гүрнүүд өөр
өөрсдийн өвөрмөц байдал онцлог нөхцөлтэй уялдуулан янз янзаар шийдвэрлэхийг
оролдож байна. Бидний эцэг эх, эмээ өвөө нар маань ер нь Монгол зөн олон минь
“Нэг мод тарихад 1000 бурхан бүтээсэнтэй тэнцдэг” хэмээн ярьдаг нь маш үнэн үг
юм. Бид зүгээр л нэг мод тарьснаар ой мод, гүний цэнгэг ус, цэвэр агаар зэргийг
ой модны усталт, ундны усны хомсдол, цөлжилт, агаарын бохирдол зэрэг олон
аюулаар сольж чадна аа хүмүүс ээ. Монгол улсын ерөнхийлөгч “Мод тарьцгаая”
хэмээн ерөнхий сайд байхдаа “Ногоон Хэрэм” хөтөлбөрийг санаачилж, байсан. Одоо
ч гэсэн ерөнхийлөгч байгаль хамгаалах асуудалд дорвитой арга хэмжээ авсаар
байгаагийн нэг нь дэлхийн усны өдөр 3 сарын 22 өдрийг улс даяараа 2005 оноос
хойш тэмдэглэн усаа чандмань эрдэнэ хэмээн хэмнэдэг болсон билээ. Гэсэн ч
жилийн 365 хоногийн ганц өдөр багадсан бололтой, 2011 оны усны тооллогоор 6646
гол горхи тоологдсоноос 551 гол горхи ширгэн үгүй болсон харамсалтай энэ мэдээ
нь бидэнд түгшүүрийн дохио билээ. Социалист2 нийгмийн үед ой модны
нөөц багатайгаа харгаллзаж үзэлгүйгээр модны экспортыг нэмэгдүүлэх бодлогыг төр
засгаас явуулсан нь олон гол мөрөн ширгэж, ган гачиг тохиох, байгалийн тэнцвэрт
байдал алдагдах гол шалтгаан болжээ. Монгол улс уул нь 250 гаруй рашаантай
бөгөөд газрын доорхи усны 139 орд газартай 840 километр квадрат усжуулалттай
газар нутагтай нийслэл хот нь хот дотроо рашаантай дэлхийн зөвхөн 2хон
нийслэлийн нэг, тийм л их баялаг нөөцтэй орон юм. Мөн үүгээр ч зогсохгүй таван
эрдэнэ хэмээх таван хошуу малтай билээ. Өөрийн орны унаган байгаль нь яаж сүйрч
үгүй болсныг сайн мэддэг гадаадынхан Монгол оронд маань ирээд, өнөөгийн зүй бус
иргэншилд өртөөгүй онгон байгаль байгааг харан баясах төдийгүй хайрлах,
хамгаалах тухай санаа тавих нь ихэсчээ. Ноос ноолуурын үнийн хөөрөгдлийг дагаад
өсгөх ямааны тоо ч дийлдэхгүй болж, бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэхэд хүндхэн
нөхцөл байдалтай болжээ. Ямаан сүрэг мах, сүү, арьс, ноолуур өгч малчдын
амжиргаанд эерэг нөлөө үзүүлэх боловч байгаль экологид энэ амьтны үзүүлэх гай
их нь харамсалтай. Учир нь ямаа нь ургамал ногоог үндсээр нь зулгааж иддэг
бөгөөд энэ нь бэлчээрийн хомсдол, газрын талхлалт ихэсгэдэг аюултай. Мал
тооллогын сүүлийн дүнгээр ямааны тоо толгой 19.9 саяд хүрч, нийт малын 46.1%
эзлэх боллоо. Энэ үзүүлэлт цөлжилтөнд ч бас нөлөөлнө. Бодит судалгааны дүнгээр
Монгол улсын цөлжилтийн 13% нь байгалийн өөрийнх нь хүчин зүйлээс үлдсэн 87% нь
цөм хүний буруутай хүчин зүйлээс болсон гэж гарчээ. Тодорхой жишээ нь 1970аад
оноос говийн бүсийн төв суурин газрын түлшний хэрэгцээнд заг мод их хэмжээгээр
хавтгайруулан бэлтгэдэг болсноос 125 мянган га газрын заг бүрэн устаж, 370
мянган га газрын заг сэргээн ургах чадвараа алдаж, цөлжилт идэвхжих гол
шалтгаануудын 1 болсон ба олон салаа зам тавьж, уул уурхайн зориулалтаар газрыг
ухаж сэндийлэн, тариалангийн талбайг элэгдэлд оруулсан зэрэг хүмүүс бидний
буруутай үйлдлээс цөлжилт улам нэмэгдсээр л байна. Энэ жишээг амьдаар нь зөвхөн
говьд очиж байж л та бүхэн үнэнхүү мэдрэнэ. Үнэхээр та бүхэн говь нутгаар явж
үзээгүй бол заавал 1 яваад үзэхийг зөвлөж байна. Харахаас нүд хальтрам,
бодохоос элэг эмтэрмээр зүйлс цөөнгүй болжээ. Магадгүй та амьдралдаа 1 удаа ч
гэсэн бодож байсан уу. Африкийн халуун элсэн цөлд өлсгөлөн хүмүүсийн дунд
төрчихөөд элс идэж зовж байна гэж, эсвэл өмнөх Хятадын хэдэн тэрбум хүмүүс
дотор хөлсний тэрэг түрж, хөлийнхөө сайраар гутал хийж, хүн хүн царайчилж
тарчигхан амьдарч байна гэж. Хэрвээ үгүй бол та заавал 1 бодоод үзээрэй. Үүний
дараа та өөрийгөө, өөрийнхөө амьдралыг, эх нутгаа өөрөөр харах болно. Ямар их
хишгээр Монголд төрсөндөө баярлах ёстой. Бид эцэг эх, эх орон, царай зүс, бие
хаа, амьдрах насаа шилж сонгодоггүйгээс хойш эцэг эх, эх орноо өөрийн аминаасаа
ч илүү хүндэтгэн хайрлах л хэрэгтэй. Сиймхий ч гэсэн гэр минь Сэгсгэр ч гэсэн
ээж минь гэдэг шүү дээ. Хүн төрөлхтөн бид хүн хүнтэйгээ зөв харьцах тухай л ярьж
ирсэн болохоос бус эх байгальтайгаа зөв харьцах талаар төдий л хичээсэнгүйгээр
энэ үетэй золгосон нь өнөөдрийн байгаль экологийн гамшигт хүргэжээ. Сэтгэлийн
хир биеийн хирээс бузар гэдэг. Хүмүүс минь оюун ухаанаа цэвэрлээд, нүдээ
нээцгээгээд байгаль дэлхийтэйгээ эх хүнтэй харьцаж байгаа мэт харьцацгаая.
Бидэнд үлдсэн бидний бүх амьдралын минь хамгийн эхний өдөр энэ өдөр шүү дээ.
Бүх юм оройтоогүй харин бүх зүйл эхэлж байгаа юм шүү.
Ишлэл зүй :
№1 Ав хомрого:Ан гөрөөг олноор хийхийг хэлнэ.
№2Социалист
систем: Дэлхийн II дайны дараа Европ Ази тивд социализмыг хөгжлийн чиг баримжаа
болгосон орнууд бий болж, улс төр, эдийн засаг, соёлын өргөн хэлхээ холбоо
тогтоосноор энэ систем бий болжээ.
№3Зэрлэг
амьтан ба ургамлын аймгийн ховордсон зүйлийг олон улсын хэмжээнд худалдаалах
тухай конвенци: 1973 онд анх гарын үсэг зурсан хотын нэрээр
“Вашингтоны конвенци” буюу CITES=(Convention on International Trade in
Endangered Species of Wild Fauna and Flora) нэрээр соёрхон батлан 1975 оны 7
сарын 1-ний өдрөөс хүчин төгөлдөр болсон ба одоогоор дэлхийн 172 орон (талууд)
уг конвенцид нэгдэн ороод байна.
Ном зүй :
1.”Монгол ёс заншил, уламжлалт
ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм” Ш.Чоймаа Улаанбаатар хот 2012 он
2.”Их Монгол оронд уламжлагдсан
ирээдүйг эш үзүүлсэн бошгууд” Бурханч лам Пүрэвбат Улаанбаатар хот
3.”Монгол Улсын Түүх-II”
Улаанбаатар хот
4.Интернет сайтууд: Google,Wikipedia,Ус Цаг Уур Эрдэм Шинжилгээний Газар, Үндэсний
Статистикийн Төв Хороо(web site)
.jpg)
